نوروفیدبک چیست ؟
نوروفیدبک به معنی آموزش دادن مغز توسط خود مغز است. در حقیقت مغز با فیدبکهایی (بازخورد) که از بدن و محیط اطراف خود میگیرد به کنترل و تنظیم کارکردهای مختلف جسمی و روانی و تعامل با محيط می پردازد . دستگاه نوروفیدبک نیز با اطلاعاتی که از امواج مغزی ارائه می دهد، به مغز کمک میکند تا فعالیتها و کارکرد خود را به شکلی مطلوب تنظیم نماید. در این روش، با انعکاس فعالیتهای جاری و حاکم بر مغز در حال فعالیت، به آن نشان می دهیم که «الان و در این لحظه، در چه وضعیتی بسر میبرد» و می آموزد که برای انجام يك تكليف خاص، به چه آرایشی از امواج مغزی و در چه زمانی خاص، نیاز دارد؛ بنابراین فیدبکی که مغز از خود دریافت میکند بر اساس امواج مغزی است. محققان دریافته اند کارکرد مناسب یا نامناسب مغز ما سبب طبیعی بودن یا غیرطبیعی بودن امواج مغزی تولید شده می شود . برخی عقیده دارند اختلالات مختلف روانی در حقیقت حاصل کارکرد نامناسب بخش های مختلف مغز و درنتیجه تولید الگوی نادرست امواج مغزی است. لذا مغز انسان نیز مانند هر سیستم پیچیده دیگری نیاز به تنظیم و رفع نواقص خود دارد. نکته مهم و جالب توجه این است که مغز این توانایی را دارد که خود را تنظیم و کارکردش را بهینه کند، فقط کافی است که از وضعیت خودآگاهی پیدا کند. چهار موج تولید شده در مغز انسان عبارت اند از امواج دلتا که در هر ثانیه 1 تا 4 بار تولید میشود و با خواب عمیق رابطه دارند، امواج تتا که با خواب آلودگی رابطه دارند و در هر ثانیه ۴ تا ۸ بار تولید می شوند . امواج آلفا که فرکانس آنها ۸ تا ۱۲ بار در ثانیه است و در حالت آرامش روانی و جسمی و با چشمان بسته پدید می آیند و امواج بتا که دارای فرکانس ۱۲ تا ۲۵ بار در ثانیه هستند و با بیداری ، فکر کردن و برنامه ریزی رابطه دارند. افزایش یا کاهش بیش از اندازه قدرت (دامنه) این امواج با گسترش و تسلط نامتعارف هر یک از آنها در بخشهای متفاوت مغز باحالتهای نا بهنجار عاطفی و شناختی انسان ارتباطی تنگاتنگی دارد. برای مثال پژوهشهای بسیار نشان داده است در نیمکره راست مغز افرادی که دچار افسردگی هستند امواج بتا بیش از اندازه فعالیت دارند
و در نیمکره چپ آنها نیز امواج آلفا فعالیت بیش ازحد دارند، بنابراین برای مقابله با افسردگی در این فرد می توان با استفاده از روش نوروفیدبک امواج بتا در نیمکره راست را کاهش داد یا امواج آلفای نیمکره چپ را پایین آورد .
نوروفیدبک چگونه کار میکند؟
برای انجام نوروفیدبک ، ابتدا شرح حالی از مراجع گرفته می شود . سپس او روی صندلی مخصوص و راحتی می نشیند. به تشخیص درمانگر، سنسورهایی که حسگر (الکترود) نامیده میشوند، بر روی نقاط مشخصی از سر بیمار قرار می گیرند. این سنسورها، فعالیت الکتریکی سلولهای مغز را ثبت و در قالب امواج مغزی به شکل های مختلف نظیر نمودارهای رنگی به او نشان میدهند . از بیمار خواسته میشود تا کاملاً آرام باشد و به صفحه کامپیوتری که در مقابلش قرار دارد نگاه کند. در این حالت او سعی میکند. برای مثال پخش یک فیلم یا هدایت یک بازی کامپیوتری را بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی انجام دهد. به این شکل فرد با دیدن پیشرفت با توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا با پخش فیلم به وجود میآید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی میکند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند. نکته مهم در درمان نوروفیدبک این است که هدف از تنظیم امواج، تغییر قدرت و دامنه (amplitude) موج است و نه پهنا و نوع موج. برای مثال موج آلفا به بتا تغيير نمی یابد بلکه اگر درمانگر تشخیص دهد موج آلفا در منطقه پیشانی مغز دارای قدرت بیش از اندازه ای است، هدف کاهش شدت آن است و برای مثال آن را از آلفای با شدت ۱۲ میکروولت به ۷ میلی ولت کاهش میدهد. در این روش،به منظور هرچه بهتر کردن نتایج حاصل از درمان و پایداری بیشتر آثار درمانی، تعداد جلسات باید به حدی باشد که درمان تکمیل شود. مدت معمول جلسات 45-30 دقیقه است و ممکن است در برخی موارد کمی طولانی تر یا کوتاه تر باشد. توصیه میشود، جلسات نوروفیدبک حداقل 2 تا 3 جلسه در هفته انجام شود. تا به امروز هیچ اثر منفی از نوروفیدبک گزارش نشده است، بلکه تمام اثراتی که در تحقیقات مختلف برای آن گفته شده مثبت بوده است. بدترین حالت این است که نوروفیدبک نتواند تغییری در علائم بیماری به وجود آورد. هم زمان شدن نوروفیدبک با مصرف دارو، نه تنها عوارض بدی ندارد، بلکه در مواردی باعث میشود تأثیر داروها بیشتر شود تا پس از مدتی بتوان داروها را تحت نظر پزشک به تدریج قطع نمود.
چگونه در نوروفیدبک مراجع یاد میگیرد وضعیت امواج مغز را تغییر دهد ؟
در نوروفیدبک یادگیری تغییر امواج مغز به سه روش است:
الف: یادگیری نیمه هشیار
در این حالت از یادگیری، مغز به شکلی غیرارادی و خودکار، شناخت بیشتری از خود به دست می آورد و به تدریج به ایجاد تغییرات مطلوب به منظور حفظ میزان مناسبی از امواج مدنظر درمانگر می پردازد ولی فرد احساس میکند که فقط مشغول تماشای صفحه کامپیوتر و یا گوش دادن به اصوات است، بدون اینکه آگاهانه تغییری را حس کند.
ب: یادگیری هشیار
روش دوم یادگیری وقتی است که ارتباطی هشیار بین تغییرات به وجود آمده در نشانه های هدف (برای مثال تغییر صداها و تصاویر راهنما بر روی صفحه نمایش) و احساس درونی فرد پیدا میشود.
ج: رشد ویژگی انعطاف پذیری در مسیرهای عصبی مغز
جالب است بدانیم، تغییرات به وجود آمده در احساس، تفکر و رفتار مراجع، ناشی از تمرین دادن مسیرهای عصبی با روش نوروفیدبک است، به عبارت دیگر، هرچه مغز بیشتر برای رسیدن به حالت بهینه تمرین کند، در کنترل امواج مغزی مهارت بیشتری پیدا میکند؛ بنابراین نوروفیدبک به مغز کمک میکند تا فرد یاد بگیرد چطور خود را تنظیم و نواقص عملکردی اش را برطرف کند. درواقع با نوروفیدبک ما مهارتهای جدیدی را فرا میگیریم، مهارتهایی که ما و مغزمان را بیش از پیش توانمند میسازد.در تحقیقات روان شناسی ، ثابت شده است که آموزش و تمرین زیاد در نورفیدبک ارتباط های بین سلول های مغز و مسیرهای عصبی مابین آنها را تحریک و افزایش میدهد و به ایجاد ارتباطات سیناپسی (ارتباط بین نورونی ) جدید می انجامد، حالتی که سبب بهبود عملکرد مغز در مناطق خاص میشود.
کاربردهای درمانی نوروفیدبک چیست؟
بیش فعالی/ کمبود توجه (ADHD): یکی از اختلالات در دوران رشد و کودکی است که نشانه های رایج آن فعالیت بیش از حد، رفتارهای ناگهانی و بدون مقدمه و اختلال در تمرکز و توجه است . این اختلال به شدت سبب کاهش میزان یادگیری در کودکان می شود . هم اکنون از روش نوروفیدبک به عنوان یکی از روشهای مؤثر در درمان ADHD، یاد میشود . برخی تحقیقات نشان داده اند که ۸۰ تا ۸۵ درصد کودکان مبتلابه ADHD به وسیله نوروفیدبک بهبود قابل توجهی پیدا میکنند.
اضطراب (Anxiety): بسیاری از متخصصان، به کارگیری نوروفیدبک به منظور درمان اضطراب را یکی از عمده ترین موارد و زمینه های استفاده از آن می دانند.
با این حال نوع اضطراب، مزمن بودن و ویژگی های شخصیتی فرد بر اثربخشی نوروفیدبک بر اضطراب تأثیرگذار است.
ناتوانی یادگیری (Leaning disability): این گروه از اختلالات (اختلال در خواندن، نوشتن و محاسبات ریاضی) در سنین دبستان شایع هستند ، نوروفیدبک در درمان این اختلالات، توانسته است نتایج قابل توجهی به وجود آورد. البته باید تأکید کرد، در این گروه از اختلالات، نوروفیدبک به تنهایی پاسخگو نیست و استفاده از سایر روشهای درمان و آموزشی همراه با نوروفیدبک ضروری است.
آسیب مغزی: نوروفیدبک سبب بهبود مشکلات ناشی از آسیب و سکته مغزی می شود . از آن جمله میتوان به بهبود حافظه ، سردرد، گیجی و حواس پرتی، سرگیجه، مشکلات تمرکز، اضطراب ، افسردگی، تغییرات خلقی اشاره کرد.
دردهای مزمن و سردردهای میگرنی : درمان گران و پزشکانی که از نوروفیدبک برای درمان دردهای مزمن و سردردهای میگرنی استفاده کرده اند، معتقدند با استفاده از این روش وقوع و شدت حملات میگرنی در اکثر موارد کاهش مییابد و حتی از بین میرود.
افسردگی: در اغلب موارد، نوروفیدبک در مورد بیماران مبتلابه افسردگی مزمن که سایر درمانها در مورد آنها کارساز نبوده. بهبود دهنده بوده است.
سوء مصرف مواد: مطالعات نشان داده است، در مقایسه با درمان های موجود برای ترک اعتیاد، درمان با نوروفیدبک از روشهای موفق بوده است. علاوه بر این، درمان با این روش وسوسه و ولع فرد را کاهش می دهد و در دراز مدت احتمال عود مصرف و بازگشت را پایین میآورد.
سوالات رایج در نوروفیدبک چیست ؟
1- استفاده از نوروفیدبک برای چه سنی مناسب است؟
از سنین ۵ یا ۶ سالگی به بالا میتوان از نوروفیدبک استفاده کرد.
2- آیا پس از اتمام دوره استفاده از نوروفیدبک علائم و مشکلات دوباره برمیگردند؟
مانند هر درمانی کامل کردن دوره درمان با نوروفیدبک بسیار مهم است و ناقص گذاشتن درمان، سبب عود نشانه ها و علائم میگردد. در مورد نوروفیدبک باید به خاطر داشت که این روش درمانی درواقع نوعی یادگیری است و مغز یاد میگیرد که چگونه خود را به بهترین شکل ممکن تنظیم نماید. همچنان که ما رانندگی را یاد میگیریم و آن را فراموش نمیکنیم این یادگیری هم فراموش نمیشود. در حقیقت مغز مهارت جدیدی به دست آورده است. البته برای داشتن یک درمان کامل، علاوه بر رعایت ترتیب جلسات و کامل کردن آنها، همکاری خانواده و عمل به کلیه دستورات و راهنمایی های درمانگر ضروری است.
3-عوارض جانبی نوروفیدبک چه میباشد؟
تاکنون عارضه جانبی مشخص و پایداری گزارش نشده است. در موارد کمی در جلسات اول یا دوم احتمال سردرد، منگی با سرگیجه وجود دارد.
4-آیا درمان با نوروفیدبک قطعی است؟
تقریباً در مورد هیچ بیماری نمیتوان قول درمان قطعي را داد. میدانیم که نتیجه مناسب گرفتن از درمان به شرایط گوناگونی بستگی دارد مانند: نوع و شدت بیماری، زمان اقدام به درمان، میزان همکاری فرد و خانواده او با تیم درماني، رعایت تمام نکات مربوط به درمان از جانب فرد و درمانگر، همین شرایط در مورد درمان نوروفیدبک وجود دارد. انگیزه فرد برای پیگیری درمان و حضور مرتب در جلسات و تبحر درمانگر در استفاده از دستورالعملهای درمانی مناسب از اصلی ترین عوامل مؤثر بر نتیجه این روش هستند.
5-چه تعداد جلسه برای درمان نیاز است؟
نوروفیدبک نوعی یادگیری است و مانند همه یادگیریها تفاوتهای فردی در آن نقش دارد. برخی سریعتر یاد میگیرند و برخی دیرتر. علاوه بر تفاوتهای فردی، شدت مشکلات دیدهشده در QEEG (روشی برای ثبت دقیق پراکندگی و آرایش امواج مغز پیش از شروع نوروفیدبک) نیز می تواند نشان دهنده ی تعداد احتمالی جلسات باشد؛ بنابراین تعیین دقیق تعداد جلسات مقدور نیست، اما معمولاً تعداد جلسات بين ۳۰ تا ۴۰ جلسه است.
6-درصد موفقیت نوروفیدبک چقدر است؟
در برخی اختلالات نظير ADHD ، میزان موفقیت تا ۸۰ درصد موارد ذکر شده است ولی در سایر اختلالات این میزان کمتر برآورد شده است. البته افزودن نوروفیدبک به روش های متداول درمان دارویی و روانشناختی در درمان هر اختلالی درصد بهبودی را افزایش میدهد. در تحقیقات مختلف از نوروفیدبک برای درمان اختلالاتي نظير افسردگی، اضطراب، افزایش تمرکز و عملکرد، سردردهای میگرنی، اختلالات یادگیری، بیماری صرع و اوتیسم استفاده شده است و نتایج مطلوبی نیز به دست آمده است.
7- مدت زمان هر جلسه درمانی نوروفیدبک چقدر است؟
مدت زمان هر جلسه در حدود ۳۰ تا ۴۵ دقیقه است که در طی آن می توان از دستورالعمل های درمانی متفاوت استفاده کرد.
8-آیا در هنگام شروع نوروفیدبک باید داروی خود را قطع کنیم؟
قطع دارو در هنگام شروع نوروفیدبک باید با دستور پزشک مرکز و تحت نظر وی صورت گیرد. در مواردی میتوان از نوروفیدبک بدون استفاده از دارو کمک گرفت. معمولاً در افرادی که از قبل دارو مصرف میکردند شرکت منظم در جلسات نوروفیدبک سبب کاهش مصرف دارو تحت نظر پزشک میگردد.
9-تغییرات حاصل از نوروفیدبک چه زمانی مشاهده میگردد؟
با توجه به اینکه نوروفیدیک یک فرآیند یادگیری است لذا نباید در چند جلسه اول منتظر تغییرات شد. به طورمعمول اولین تغییرات از جلسه دهم تا پانزدهم خود را نشان میدهند.
10-نوروفیدبک برای چه افرادی مناسب است؟
نوروفیدبک را میتوان در شرایط مختلف استفاده کرد از تقویت تمرکز به هنگام درس خواندن در یک دانشجو تا کاهش نشانه های افسردگی یا سردردهای تنشی و میگرنی، درمان با نوروفیدبک نیازمند یک تعهد و انگیزه قوی است، چراکه آثار سودمند آن معمولاً تا قبل از جلسه دهم آشکار نمیگردد (البته در موارد متعددی نیز تغییرات مورد نظر پس از دو جلسه به تدریج نمایان می شوند) و تغییرات نیز سریع اتفاق نمیافتند. این روش برای افرادی مناسب است که بتوانند با جدیت تمام حداقل هفته ای 3 بار به مدت ۳۰ تا ۴۰ جلسه برای درمان حاضر شوند.
جدیدترین دستگاه :
نسل جدید نوروفیدبک به نام نوروفیدبک ILF در این کلینیک موجود می باشد .
(با ویژگی تعداد جلسات با مدت کمتر و کارایی بیشتر)